چرخه آب و خطرات طبیعی
خطرات طبیعی
خطرات طبیعی (Natural Hazards) مانند سیل و خشکسالی، رویدادهایی هستند با منشاء چرخه آب که با نشانه‌هایی چون بارش های کم یا زیاد، طغیان رودخانهها و سایر پدیدهها شناخته میشوند. این مخاطرات قادر است بر زندگی میلیون‌ها نفر تاثیر گذاشته، امنیت انسان‌ها را به خطر انداخته و فعالیت‌های اقتصادی-اجتماعی را مختل کنند.
برای پی بردن به اهمیت این نوع مخاطرات کافی است در نظر گرفته شود که بین سالهای ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰ میلادی بیش از ۶۶۵ هزار نفـر در ۲۵۵۷ سانحه طبیعی جان سپردند که ۹۰ درصد آن‌ها مربوط به چرخه آب بوده است. فقط در سال ۲۰۰۳ بیش از ۲۵۷ میلیون نفـر گرفتار خطرات طبیعی شدند. بطور معمول سیـل ۵۰ درصـد از خطـرات طبیـعی مرتبـط با آب را تشکیـل می‌دهـد. خشکسـالی ۱۱ درصـد، امراض عفونی مرتبط با آب ۲۸ درصد، قحطی ۲ درصد را تشکیل می‌دهد. رانش زمین نیز خطر مهم دیگر این گروه است. به عبارت دیگر این موارد، ۵ خطر مهم طبیعی هستند که باچرخه آب ارتباط دارند. سهم قاره‌های مختلف از آسیب و خسارتهای این خطرات نیز مشخص شده است. آسیا ۳۵ درصد ، آفریقا ۲۲درصد، آمریکا ۲۰ درصد، اروپا ۱۳درصد و اقیانوسیه هم ۳۰ درصد. سیل و خشکسالی و سایر مخاطرات آبی تاثیر اساسی بر رفاه اقتصادی و اجتماعـی کشـورها دارنـد. در بعضـی موارد، مناطق مختلف یک کشور ممکن است بطور همزمان با سیل و خشکسالی بطور توامان روبرو شوند.
سیل
در جدول (۱) شرایط بعضی از سیلاب‌های مهم دنیا توسط یک نهاد پژوهشی وابسته به یونسکو در فاصله ۱۸۶۰ تا ۲۰۰۸ مشخص شده است. مثلاًً مشخصات سیل سال ۱۸۶۰ کشور نروژ با حداکثر دبی لحظه‌ای ۳۲۰۰ مترمکعب در ثانیه با ۱۴ کشته در جدول ثبت شده یا سیل سال 1954 رودخانه زردچین با حداکثر دبی لحظه ای ۶۶۸۰۰ مترمکعب بر ثانیه باعث مرگ ۳۰۰۰۰ نفر و جابجایی ۱۸۰۰۰ نفر شد. از میزان خسارت هر دو سانحه اطلاعی در دست نیست. سیـل نـروژ در اثـر ذوب سریع برف و بارش باران فـراوان بعد از یخبنـدان و بارش برف سنگین بود.سیل چین دراثربارندگی شدید و تداوم آن به مدت چند ماه، اتفاق افتاد. در این جدول مشخصات ۱۹ سانحه سیل دیگر در مناطق مختلف جهان آمده است.
نقشه شماره (۱) توزیع جغرافیایی پیامد خسارتهای سیل را بر حسب درجه اهمیت آن نسبت به تولید ناخالص داخلی، با رنگ‌های مختلف مشخص کرده است. آبی درجه کم، زرد خردلی متوسط و قرمز زیاد اسـت. رنـگ قـرمـز بیشتـر در مربوط به کشورهای آسیایـی و رنگ آبـی بیشتر مربوط به قاره آفریقا است. با کمی دقت معلوم می‌شود که کشور ایران هرسه رنگ را دارد، اما بیشتر تحت پوشش رنگ قرمز است.
خشکسالی
خشکسالی رویدادی است که در اثر کاهش ریزش‌های جوی در طول زمان اتفاق می‌افتد که به کمبود آب برای انجام فعالیـت‌ها، گروه‌هـا یا بخش محیط زیست می‌انجامد. خشکسالی بر اساس دسته‌بندی هونام در ۱۹۷۵ به سه دسته طبقه‌بندی می‌شـود: آب و هـوایی ( به دلیـل نبود بارش)، هیدرولوژیکی (بدلیل نبود آب در منابع سطحی و زیرزمینی) و کشاورزی (وقتی شرایط برای ادامه تولیدات کشـاورزی و دامی فراهم نیست). مفهوم وقوع خشکسالی در کشورهای مختلف یکسان نیست. سه هفته بدون باران در انگلستان مشکل تلقی می‌شود، اما دربسیاری از مناطق جهان دوره‌های خشک طولانی‌ترنیزنرمال و عادی محسوب میشوند.دوام ووسعت خشکسالی نیز بسیار متفاوت است.
خشکسالی‌های شدیـد می‌تواند بر مناطـق وسیعی از اراضی و انسان‌های بیشماری در هر جای دنیا تاثیر بگذارد و از چنـد ماه تـا چند سـال، دوام داشته باشد.
نمونه‌های خشکسالی شدید و مداوم در عرصه وسیع جغرافیایی عبارتند از خشکسالی ساحل آفریقا در سطح هفـت و سـه دهـم میلیـون کیلومتر مربع از ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۸، قاره اروپا با وسعت ۹ میلیـون کیلـومـتـرمربـع در سـال‌هـای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۲ و کشـور هندوستـان با وسعـت ۳ میلیون کیلومتر مربع از ۱۹۶۵تا ۱۹۶۷. موارد دیگری از خشکسالی‌های شدید در آمریکای شمـالی و استـرالیا رخ داده است.
جدول(۲) خلاصه‌ای از رویدادهای مهم خشکسالی و زیـان‌های جانـی و مالی آن‌ها را در چهل سال آخر قـرن گذشتـه نشـان می‌دهـد. مثـلا خشکسالی بین سالهای ۱۹۶۵ تا ۱۹۶۷ در هندوستان باعث ازبین رفتن ۱۵۰۰۰۰۰ نفر و خسارت مالی به میزان ۱۰۰ میلیون دلار شده است. در ردیف‌های بعـدی خسـارت‌های ۱۴ کشور یا قاره (آفریقا) از جملـه برآورد خسارت خشکسالی ایران در سال ۱۹۹۹ به مبلغ ۳۳۰۰ میلیون دلار آمده است. ملاحظه می‌شود که خشکسالی‌های شدیـد می‌تواند بر اراضی وسیع و شمار زیاد مردمـان در هر جـای دنیا تاثیر بگذارد و از چند مـاه تا چندسال دوام داشته باشد. پیامدهای یک مخاطره خشکسالی می‌تواند به نتایج دامنه‌دار اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی بیانجامـد. اما آسیـب‌پذیری جوامع مختلـف در مقابل آن تفـاوت دارد. نمـودار (۱) وضعیت تغییرات تولید ناخالـص داخلی همراه با تغییـرات بارندگی را در کشورهای حبشه و تانزانیا را به عنوان نمونه نشان می‌دهد.
آسیب پذیری در مقابل خطرات طبیعی
در مقایسه با کشورهای توسعه‌یافته ، خسارتهای این سوانح در کشورهای در حال توسعه سنگین‌تر است (نموار شماره۲). بیش از ۹۵ درصد مرگ و میر ناشی از سوانح در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد. تاثیر و شدت خسارت‌ها به مجموعه‌ای از عـوامل و تـرکیبی از موارد تاثیرگذار داخلی و در بعضی موارد خارجی وابسته است. بسیاری از این عوامل نتیجه دخالـت‌های انسـانـی اسـت. در ایـن میـان «آسیب‌پذیری جامعه» عامل کلیدی است که در برنامه‌ریزی‌ها باید به آن توجه داشت.
فقر، شهرنشینی بی‌رویه، زوال محیط‌زیست و عدم توازن در مقابله با بحران و پیشگیری، برخی از دلایل اصلی آسیب‌پذیری‌اند که با هم ارتباط درونی داشته و همدیگر را بطور متقابل تقویت می‌کنند.
نکته مهم دیگر این است که خسارت این خطرات هم از نظر جانی و هم از نظر مالی علی رغم فرایند توسعه با گذشت زمان بیشتر می‌شود و به عنوان نمونه در هر دهه یعنی ( بین سالهای۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰) خسارات اقتصادی از ۲۲۰ به ۶۸۰ میلیون دلار وخسارت جانی از ۳۰۰ هزار نفر به یک میلیون نفر رسیده است (نمودار شماره ۳). بر اساس پیش‌بینی شورای مشورتی بین الـدول تغییرات آب و هوایی ( IPCC)، به دلیل زیاد شدن شدت و تواتر سیل و خشکسالی ناشی از تغییرات آب و هوایی در قرن ۲۱، ایـن رونـد احتمـالا به بدتـرین سنـاریوها ختـم می‌شود. سایر عوامل مانند رشد جمعیت، افزاش ثروت، تحولات خصوصیات جمعیتی، و تغییر در کاربری اراضی و ارزش کالاهـای مختلـف، سطح آسیب‌ها و خسارتهای مالی و جانی سوانح مربوط به آب را افزایش می‌دهند.
منابع:
Un-Water , Water Hazard Risk,Policy Breif
The United Nations,۲۰۰۰, World Water Development Report۱,WORL WATER ASSESSMENT PROGRAM
The United Nations,۲۰۰۶, World Water Development Report۳,WORLD WATER ASSESSMENT PROGRAM