جامعه مدرن امروز به سادگی به موضوع آب می‌نگرد. شاید این طور که آب از یک منبع جادویی ظاهر می‌شود و وارد آب لوله‌کشی خانه‌ها می‌شود. تعداد بسیار کمی از مردم درک می‌کنند که آب خانگی آنها چه مقدار است و چه مقدار انرژی لازم است تا این آب مسافت‌ها را بپیماید و به خانه‌ها پمپاژ شود. فارغ بر آن حتی هیچ ایده‌ای از اینکه این آب پس از مصرف از طریق شست‌وشو، حمام یا ... به کجا می‌رود ندارند. اما بازیافت آب خاکستری در خانه‌ها در شرایطی که هنوز وعده‌ها برای ساخت و تکمیل شبکه فاضلاب خانگی و تاسیسات تصفیه آب فاضلاب محقق نشده بهترین راه برای کاهش مصارف آبی است.

آب خاکستری چیست؟ 

امروزه فاضلاب بسیاری از خانه‌‌ها را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد: آب خاکستری و آب سیاه. آب خاکستری آبی است که حاصل از شست‌وشوی ظرف، ماشین لباس‌شویی، حمام و سایر منابع آبی که حاوی ادرار و مدفوع نیستند. 

این پسآب که حاوی باقی‌مانده‌های صابون، خاک و سایر بقایای بی‌ضرر هستند مناسب برای استفاده مجدد است. 

به طور متوسط، هر فرد بین ۲۵ تا ۴۵ گالن آب خاکستری در هر روز تولید می‌کند. این میزان شامل دوش‌هایی است که می‌گیرید، آب‌هایی است که برای شستن ظروف و لباس‌هایتان استفاده می‌کنید و هر زمان دیگری که شیر آب را به هر دلیلی به غیر از توالت کردن باز می‌کنید. میزان مصارف بیش از هزار گالن در ماه است. این در حالی است که برای آبیاری باغ، گل و گیاه یا درختان میوه در اطراف خانه‌ها آب تصفیه شد استفاده می‌شود، در حالی که آب‌های خاکستری می‌تواند برای اهدافی چون آبیاری استفاده شود. اما چرا آب سیاه مهم شده است؟

در شرایطی که خشکسالی، کاهش روان آب‌ها و روند رو به رشد برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی امروزه شرایط ناگواری را برای منابع آبی رقم زده و جمعیت جهان مدام در حال رشد است اما منابع آبی کره زمین بویژه منابع قابل شرب هر روز کمتر می‌شود و به جای آن تولید فاضلاب ناشی از فعالیت‌های انسانی که توان آلوده‌سازی آب‌های پاک به میزان ۱۰ برابر حجم خود را دارد بیشتر می‌شود، لازم است که به پساب‌های فاضلاب‌های خانگی و لزوم بازیافت آنها توجه کرد. از این رو نه تنها حجم آب‌های سطحی و زیرزمینی مدام در حال کاهش است، بلکه محیط زیست نیز در حال نابودی است. 

لذا باید به دنبال راهکاری برای حفظ منابع و کاهش آلاینده‌های محیط زیست بود که به نظر می‌رسد در کنار استفاده از تجهیزات کاهنده مصرف به منظور پیشگیری و همین طور تصفیه و بازچرخانی آب مصرف شده برای بهره‌گیری مجدد از آن بهترین شیوه باشد. درغیر این صورت مشخص نیست که در آینده ذخایر آبی جهان تا چه زمانی باقی خواهد ماند. 

این مساله در ایران که طی چند سال اخیر با کاهش پی در پی حجم نزولات جوی و روان آب‌ها رو به رو بوده و از مجموع ۵۰۰ میلیارد متر مکعب آب‌های زیرزمینی استاتیک بیش از ۱۱۰ میلیارد مترمکعب در ۴۰ سال اخیر برداشت کرده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و باید اولویت ویژه‌ای به آن داده شود. یکی از روش‌های استفاده مجدد از فاضلاب تولیدی تصفیه آن در تصفیه خانه‌های پیشرفته است که اکنون دولت به دنبال توسعه این تصفیه خانه‌ها در مناطق مختلف کشور است اما اگر قرار باشد تمام فاضلاب تولیدی در خانه‌ها و صنعت در یک تصفیه خانه تجمیع و تصفیه شود ضمن افزایش درجه آلایندگی فاضلاب‌هایی که پاک‌تر هزینه تصفیه این فاضلاب نیز به سبب افزایش مراحل تصفیه بالاتر خواهد رفت. 

راه حل آسان‌تر برای استفاده مجدد از این آب خاکستری بازچرخانی آن با سیستم‌های خانگی و استفاده مجدد آن در مصارف غیر شرب نظیر پر کردن فلاش تانک سرویس‌های بهداشتی و آبیاری فضای سبز است. بهره‌گیری از این فناوری تاکنون در بسیاری از کشورهای جهان گسترش یافته و امید است که در ایران نیز طی سال‌های آتی شاهد رونق استفاده از این روش بازچرخانی آب باشیم که قطعاً در بهبود وضع منابع آبی موثر خواهد بود. 

تجربه کشورهای صنعتی جهان

در کشور ژاپن، هر روز استفاده از سامانه‌های بازچرخانی آب خاکستری در ساختمان‌ها رو به افزایش است و اکنون چندین هزار سامانه بازچرخانی و طرح‌های استفاده مجدد از آب خاکستری در ساختمان های این کشور وجود دارد. در یکی از طرح‌های موفق توکیو که به منظور استفاده مجدد از آب خاکستری در یک مجتمع شامل ساختمان اداری، هتل، مراکز فرهنگی و تجاری انجام شده است، سالانه ۳۴۵ هزار متر مکعب پساب تصفیه شده حاصل می‌شود که از این مقدار، ۲۳۰ هزار مترمکعب برای مصارف آبیاری فضای سبز و سرویس‌های بهداشتی مورد استفاده قرار گرفته و مابقی سرریز می‌شود. 

در کشورهای عربی نیز افزایش تنش و بحران آبی و تغییرات آب و هوایی، منجر به جست و جوی روش‌های کارآمد مصرف منابع آبی و تامین آب از طریق فاضلاب تصفیه شده (بخصوص برای بخش کشاورزی)، شده است. در این مقوله مصر، سوریه، امارات متحده عربی و عربستان جزو بزرگ ترین مصرف کنندگان در منطقه محسوب می شوند. 

تجربیات کشورهای فوق گویای این مطلب است که استفاده از آب خاکستری، بخش مهمی از مشکل جوامع را حل می‌کند و برخلاف روش‌های کوتاه مدت، در آینده‌های دور به عنوان روشی ضروری و غیر قابل تغییر باقی خواهد ماند. از آنجا که ایران کشوری خشک و کم آب است و با توجه به رشد جمعیت و منابع محدود آب، باید راهکارهای مناسبی برای استفاده بهینه از منابع اجرا کند، لذا استفاده مجدد از آب خاکستری می تواند برای رفع مشکلات کم آبی، در کشور ایران بسیار کارآمد باشد. 

راه‌های ساده برای بازیافت فاضلاب‌های خانگی

یک راه ساده برای بازیافت آب خاکستری برای اهداف آبیاری طراحی سیستم لوله‌کشی مستقیم است. یک شلنگ ساده را می‌توان به ماشین لباس‌شویی، سینک آشپزخانه یا حتی حوضچه خود متصل کرد و به وسیله آن آب را به درختان میوه نزدیک یا اطراف خانه هدایت کرد. در اطراف هر یک از درختان میوه، حوضچه‌ یا حفره‌ای کوچک حفاری کرده و سپس آن حوضه را با یک لایه ضخیم از مالچ پر کنید. 

شلنگ یا شلنگ‌هایی که آب خاکستری را به حوضچه منتقل می‌کند درختان را آب می‌دهند و فسفات مورد نیاز را برای رشد درخت را فراهم می‌کنند. لایه ضخیم مالچ این اطمینان را حاصل می‌کند که آب از طریق خاک اطرافش مکیده و جذب شود. در حالت ایده‌آل از آنجایی که پمپی برای هدایت آب ندارید بهتر است درختانی را انتخاب کنید که بتوانید به وسیله جاذبه و شیب زمین آب را به آنجا انتقال دهید. یکی از مزایای این سیستم این است که کشیدن یک شلنگ برای انتقال آب بسیار آسان است و می‌تواند چندین درخت را آبیاری کند.

یکی از کاربردهای اصلی آب خاکستری، استفاده از پساب تولیدی روشویی جهت تغذیه مخزن سیفون‏های سرویس بهداشتی است. در این روش پساب حاصل از شست و شوی دست یا سایر موارد پس از انجام یک پیش تصفیه مقدماتی وارد مخزن سیفون توالت می شود. در مواردی که حجم سیفون توالت پر باشد، پساب تولیدی وارد مجاری فاضلاب رو می شود. به کمک این روش در هر بار استفاده از سیفون توالت در حدود ۱۲ لیتر آب شرب صرفه جویی خواهد شد. 

  برای افرادی که در مناطق شهری و در ساختمان‌های بلند و آپارتمانی زندگی می‌کنند را‌ه‌هایی وجود دارد که می‌توانند آب خاکستری خود را برای مقاصد دیگر دوباره استفاده کنند. یا با طراحی ساده، آبی که برای حمام استفاده می‌شود را به فلاش تانک‌ها منتقل کرد تا آب شیرین به آب خاکستری تبدیل نشود.